جام (ادبیات)الف) جام در ادبیات فارسی. فهرست مندرجات۲ - کاربردهای استعاری جام ۳ - جام جهان نما ۳.۱ - تعبیر خردمندان از این جام ۳.۲ - مالک اول جام جهان نما ۳.۳ - انتساب جام به جمشید ۳.۳.۱ - دلیل اول انتساب جام به جم ۳.۳.۲ - دلیل دوم این انتساب ۳.۴ - تعابیر دیگر جام جم ۳.۵ - جام اسکندر ۳.۵.۱ - خاصیت آیینه اسکندر ۳.۵.۲ - شباهت با جام جم ۳.۶ - خطوط روی جام جم ۳.۷ - خاصیت این خط‌ها ۴ - ترکیبات متنوع جام در ادبیات ۵ - استفاده‌های کنایی از جام ۶ - فهرست منابع ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - جام در شعر عرفانی و غیر عرفانیجام و مترادفات و ترکیبات آن بارها دستمایه مضمون آفرینی و رمز پردازی‌های شاعران و عارفان قرار گرفته است. در شعر غیر عرفانی، مضامینی که با جام ساخته شده غالباً عاری از هر گونه معنای رمزی و استعاری است و مراد شاعر، به خصوص شاعران درباری، همان ظرف شراب است. [۱]
علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، ج۱، ص۱۷۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۲]
علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، ج۱، ص۲۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۳]
علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، ج۱، ص۳۲۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۴]
احمد بن قوص منوچهری، دیوان، ج۱، ص۱۹، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۵]
احمد بن قوص منوچهری، دیوان، ج۱، ص۸۸، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۶]
احمد بن قوص منوچهری، دیوان، ج۱، ص۱۹۶، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
[۷]
مسعودسعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۳۷۹، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۶۲ش.
ذکر جام در این معنا معمولاً با اغتنام فرصت و خوش باشی همراه است. [۸]
جعفر بن محمد رودکی، رودکی: با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌های دشوار و برخی نکته‌‌های دستوری و ادبی، ج۱، ص۲۴، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۷۸ش.
[۹]
جعفر بن محمد رودکی، رودکی: با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌های دشوار و برخی نکته‌‌های دستوری و ادبی، ج۱، ص۴۴، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۷۸ش.
[۱۰]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۸۲، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۱]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۷۹، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۲]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۸۸، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۳]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۹۰، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۴]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۱۰۳، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
۲ - کاربردهای استعاری جامگاهی نیز جام کشیدن یا جام خوردن (شراب نوشیدن) رمزی است برای درهم شکستن ریاکاری و ترجیح صداقت و راستی بر زهدنمایی. [۱۵]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۴۱۷، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۶]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۵۳۱، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۵۵۵، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۸]
لاله تیک چند بهار، بهار عجم: فرهنگ لغات، ذیل «جام خوردن»، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۸۰ ش.
جام گاهی استعاره برای جسم مادّی [۱۹]
ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج۷، ص۲۱، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳ـ۱۹۷۱.
[۲۰]
ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج۸، ص۳۰، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳ـ۱۹۷۱.
[۲۱]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۸۹ ـ ۹۵، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۲۲]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۸۰۵، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲۳]
سلمان بن محمد سلمان ساوجی، کلیات سلمان ساوجی، ج۱، ص۳۱۹، چاپ مهرداد اوستا، تهران: کتابفروشی زوّار، (بی تا).
یا دل یا خیال و اندیشه شاعر است. [۲۴]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۵۹۷، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۲۵]
الیاس بن یوسف نظامی، شرفنامه، ج۱، ص۴۹۶، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۶ش.
[۲۶]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۴۸۷، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
همچنین گاه شاعر چهره معشوق [۲۷]
الیاس بن یوسف نظامی، نامه لیلی و مجنون، ج۱، ص۱۸۲، چاپ وحید دستگردی، (تهران) ۱۳۳۳ش ب.
[۲۸]
الیاس بن یوسف نظامی، کتاب خسرو و شیرین، ج۱، ص۱۵۵، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۳۳ش الف.
یا نخستین ارتباط عاشق را با معشوق، که سبب شور و مستی می‌گردد، به جام تشبیه می‌کند. [۲۹]
الیاس بن یوسف نظامی، کتاب خسرو و شیرین، ج۱، ص۱۲۹، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۳۳ش الف.
۳ - جام جهان نمااز واژه جام ترکیبات اضافی و وصفی متعددی ساخته شده و در اشعار فارسی به کار رفته، که از مهم ترین آن‌ها جام جم است. [۳۰]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۸۹، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۳۱]
محمد بن عبدالملک امیر معزّی، کلیات دیوان معزی، ج۱، ص۴۵۶، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۳۲]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۳۳]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۳۸۸، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۳۴]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۶۱۳، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۳۵]
سعدالدین بن شمس الدین نزاری قهستانی، متن انتقادی دیوان حکیم نزاری قهستانی، ج۱، ص۷۴۳، چاپ مظاهر مصفا، ج ۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
گفته شده که بر این جام صور نجومی و زمین و سیارات دیگر را نقش کرده بودند و وقایعی که در زمین اتفاق می‌افتاد در آن منعکس می‌شد. ۳.۱ - تعبیر خردمندان از این جامچون خردمندان نمی‌توانستند چنین خاصیت اسرارآمیزی را برای جام تصور کنند، گاه از آن به اسطرلاب، کره جغرافیایی، قطب نما یا آیینه تعبیر می‌کردند. [۳۶]
محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۳ـ ۳۰۵، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸ش).
[۳۷]
منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۲ـ ۲۴، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
۳.۲ - مالک اول جام جهان نمااین جام ابتدا به کیخسرو، یکی از شاهان بزرگ کیانی، منسوب بوده است. در شاهنامه در داستان بیژن و منیژه، پس از این‌که بیژن به دستور افراسیاب تورانی در چاه زندانی می‌شود، کیخسرو در جام گیتی نمای خود می‌نگرد و بیژن را در چاه می‌بیند. [۳۸]
ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج۵، ص۴۱ـ۴۲، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳ـ۱۹۷۱.
[۳۹]
حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۹۰.
۳.۳ - انتساب جام به جمشیدتا قرن ششم نیز در ادبیات فارسی این جام منسوب به کیخسرو بوده است [۴۰]
حسن بن احمد عنصری، دیوان، ج۱، ص۹۸، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش.
[۴۱]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۸، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
اما پس از آن، به جم، یکی از شاهان پیشدادی، منسوب شده است. [۴۲]
محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۲، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸ش).
[۴۳]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۸۹، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۴۴]
محمد بن عبدالملک امیر معزّی، کلیات دیوان معزی، ج۱، ص۴۵۶، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۴۵]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۹۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۴۶]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۳۸۸، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
۳.۳.۱ - دلیل اول انتساب جام به جمبه نظر می‌رسد دو عامل سبب انتساب جام به جمشید شده است؛ یکی آن‌که در میان ایرانیان مسلمان شهرت جمشید بیش از کیخسروست، زیرا در داستان‌‌های دینی مشابهت‌هایی در احوال و اعمال جمشید و سلیمان نبی وجود دارد تا جایی که حتی این توهّم پیش آمد که جمشید و حضرت سلیمان یک تن بودند. [۴۷]
محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۲ـ۳۰۳، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸ش).
[۴۸]
شمس الدین محمد حافظ، ص۲۹۲، غزل۲۱۲، حافظ، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۴۹]
عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه: رساله‌ای در منشأ و تاریخ و آداب جشن نوروز، ج۱، ص۲۰، چاپ مجتبی مینوی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۵۰]
عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه: رساله‌ای در منشأ و تاریخ و آداب جشن نوروز، ج۱، ص۲۶، چاپ مجتبی مینوی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۵۱]
حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۴۸ـ۴۹.
[۵۲]
حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده، ج۱، ص۸۰ ـ ۸۱.
۳.۳.۲ - دلیل دوم این انتسابعامل دیگر، انتسابِ ساختن شراب و جام به جمشید یا یکی از بستگان اوست که سبب شده تا جام کیخسرو را جام جم بنامند. [۵۳]
محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ذیل «جام جم و جام کیخسرو»، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۵۴]
محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۲، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸ش).
[۵۵]
عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه: رساله‌ای در منشأ و تاریخ و آداب جشن نوروز، حواشی مینوی، ص ۱۰۷، چاپ مجتبی مینوی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۳.۴ - تعابیر دیگر جام جمترکیب جام جم در ادبیات فارسی به صورت جام جهان بین، جام جهان نمای و جام گیتی نمای نیز ذکر شده است. [۵۶]
مسعودسعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۵۰۳، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۵۷]
مسعودسعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۵۳۹، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۵۸]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۱۳۱، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۵۹]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۱، ص۳۱۳، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
[۶۰]
الیاس بن یوسف نظامی، شرفنامه، ج۱، ص۳۳۱، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۶ش.
[۶۱]
الیاس بن یوسف نظامی، اقبالنامه، ج۱، ص۲۸۳، یا، خردنامه، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۷ش.
[۶۲]
ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۳۲۴، چاپ حسینعلی باستانی راد، (تهران) ۱۳۶۳ ش.
۳.۵ - جام اسکندرهمچنین به این جام، جام اسکندر نیز گفته‌اند [۶۳]
الیاس بن یوسف نظامی، شرفنامه، ج۱، ص۳۳۵، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۶ش.
که در واقع همان آیینه اسکندر یا به عبارت درست تر آیینه اسکندریه بوده است. [۶۴]
محمد معین، «جام جهان نما»، ج۱، ص۳۰۴ـ ۳۰۵، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸ش).
[۶۵]
محمد معین، مجموعه مقالات، ج۲، ص۴۹۱، به کوشش مهدخت معین، مقاله ۳۵: «آئینه سکندر»، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۷ ش.
[۶۶]
محمد معین، مجموعه مقالات، ج۲، ص۴۹۳ـ۴۹۴، به کوشش مهدخت معین، مقاله ۳۵: «آئینه سکندر»، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۷ ش.
۳.۵.۱ - خاصیت آیینه اسکندرگفته شده که مردم اسکندریه از طریق این آیینه بزرگ که بر مناره شهر قرار داشت، از حمله دشمنان به بندر اسکندریه مطّلع می‌شدند. [۶۷]
محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، ذیل «آئینه سکندر»، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ ش.
۳.۵.۲ - شباهت با جام جماحتمالاً همین دورنمایی و جهان نماییِ آیینه اسکندریه سبب اختلاط آن با جام جم شده است. [۶۸]
منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۰۸، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
[۶۹]
شمس الدین محمد حافظ، ص۸۵، بیت ۵، حافظ، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
۳.۶ - خطوط روی جام جمبنا بر برخی منابع، جام جم دارای هفت خط بوده است. این خطوط از بالا به پایین عبارت بودند از: خط جور، بغداد، بصره، ازرق، ورشکر (اشک، حظیره)، کاسه گر، فرودینه. [۷۰]
سیالکوتی مل وارسته لاهوری، مصطلحات الشعرا، ج۱، ص۳۶۴ـ۳۶۵، چاپ سیروس شمیسا، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۷۱]
محمدصاق بن حسین ادیب الممالک، دیوان، ج۱، ص۷۳۹، چاپ وحید دستگردی، (تهران) ۱۳۱۲ ش.
[۷۲]
قاسم غنی، یادداشت‌های دکترقاسم غنی در حواشیِ دیوان حافظ، ذیل «خط جام جم»، به کوشش اسماعیل صارمی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳.۷ - خاصیت این خطهاظاهراً از این خطوط برای پیشگویی استفاده می‌شده اما به تدریج، این خطوط برای تعیین ظرفیت افراد در نوشیدن شراب کاربرد پیدا کردند. [۷۳]
منوچهر مرتضوی، «جام جم»، ج۱، ص۲۰۳، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب).
[۷۴]
قاسم غنی، یادداشت‌های دکترقاسم غنی در حواشیِ دیوان حافظ، ذیل «خط جام جم»، به کوشش اسماعیل صارمی، تهران ۱۳۶۶ ش.
در شعر فارسی، بارها به خط جام به ویژه به خطوط جور، بغداد و ازرق اشاره شده است. [۷۵]
بدیل بن علی خاقانی، مثنوی تحفه العراقین، ج۱، ص۱۸۱، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۳۳ش.
[۷۶]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۲۶۰، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۷۷]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۷۹۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۷۸]
شمس الدین محمد حافظ، ص۴۶۰، بیت ۶، حافظ، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش.
[۷۹]
محمدعلی صائب، کلیات صائب تبریزی، ج۱، ص۴۹۸، مقدمه و شرح حال به قلم امیری فیروزکوهی، تهران (۱۳۳۳ش).
۴ - ترکیبات متنوع جام در ادبیاتبرخی دیگر از ترکیبات ساخته شده با واژه جام عبارت‌اند از: جام آسمان، [۸۰]
مجیرالدین بیلقانی، دیوان، ج۱، ص۱۱۷، چاپ محمدآبادی، تبریز ۱۳۵۸ ش.
جام باقی، [۸۱]
الیاس بن یوسف نظامی، کتاب خسرو و شیرین، ج۱، ص۲۵۰، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۳۳ش الف.
جام بلا، [۸۲]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۴۰۸، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
جام حوادث، [۸۳]
مجیرالدین بیلقانی، دیوان، ج۱، ص۲۶۱، چاپ محمدآبادی، تبریز ۱۳۵۸ ش.
جام شراب، [۸۴]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۵۷، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۸۵]
عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، ج۱، ص۱۱۸، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۸۶]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۳۷۷، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۸۷]
محمود مدبری، شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن‌های ۳، ج۱، ص۴۴۵، ۴، ۵ هجری قمری، تهران ۱۳۷۰ ش.
جام صافی وصل، [۸۸]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۵۶۰، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
جام صبوحی، [۸۹]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۱۶، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۹۰]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۳۹۳، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۹۱]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۴۲۶، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۹۲]
سعدالدین بن شمس الدین نزاری قهستانی، متن انتقادی دیوان حکیم نزاری قهستانی، ج۱، ص۵۶۵، چاپ مظاهر مصفا، ج ۱، تهران ۱۳۷۱ ش.
جام طرب، [۹۳]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۴۳، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
جام غرور، [۹۴]
سلمان بن محمد سلمان ساوجی، کلیات سلمان ساوجی، ج۱، ص۴۵۱، چاپ مهرداد اوستا، تهران: کتابفروشی زوّار، (بی تا).
جام گل، [۹۵]
محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، ج۱، ص۳۶۵، چاپ حسن وحید دستگردی، (تهران) ۱۳۲۰ ش.
جام لاله، [۹۶]
مجیرالدین بیلقانی، دیوان، ج۱، ص۳۰۵، چاپ محمدآبادی، تبریز ۱۳۵۸ ش.
جام لب، [۹۷]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۱، ص۹۰، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
جام مالامال [۹۸]
علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، ج۱، ص۳۳۷، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش.
[۹۹]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۱، ص۲۸۹، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
و جام مدام. [۱۰۰]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۱، ص۳۰۸، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
۵ - استفاده‌های کنایی از جامدر ادبیات فارسی، با جام کنایه‌های متعددی ساخته شده است، از جمله جام بر افروختن [۱۰۱]
الیاس بن یوسف نظامی، اقبالنامه، ج۱، ص۹۹، یا، خردنامه، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۷ش.
و جام زدن [۱۰۲]
طالب آملی، کلیات اشعار ملک الشعراء طالب آملی، ج۱، ص۷۷۱، چاپ طاهری شهاب، (تهران ۱۳۴۶ ش).
کنایه از شراب خوردن، جام باده بر سنگ زدن یا گوشه جام شکستن [۱۰۳]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۱۱۲، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۱۰۴]
بدیل بن علی خاقانی، دیوان، ج۱، ص۳۶۱، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش.
[۱۰۵]
الیاس بن یوسف نظامی، شرفنامه، ج۱، ص۴۵۱، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۶ش.
[۱۰۶]
مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۶۵۵، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش.
کنایه از توبه کردن از خوردن شراب؛ جام بر سر کشیدن [۱۰۷]
محمدعلی صائب، کلیات صائب تبریزی، ج۱، ص۴۵۳، مقدمه و شرح حال به قلم امیری فیروزکوهی، تهران (۱۳۳۳ش).
کنایه از یکباره شراب را سر کشیدن؛ جام زرین [۱۰۸]
ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، ج۲، ص۹۷، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳ـ۱۹۷۱.
[۱۰۹]
محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، ج۲، ص۷۱۱، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش.
[۱۱۰]
محمود مدبری، شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن‌های ۳، ج۱، ص۲۰۱، ۴، ۵ هجری قمری، تهران ۱۳۷۰ ش.
و جام سحر [۱۱۱]
الیاس بن یوسف نظامی، مخزن الاسرار، ج۱، ص۵، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۳ش.
کنایه از خورشید [۱۱۲]
لاله تیک چند بهار، بهار عجم: فرهنگ لغات، ذیل «جام سحر و جامه سحر»، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۸۰ ش.
جام خالی دادن کنایه از فریب دادن [۱۱۳]
لاله تیک چند بهار، بهار عجم: فرهنگ لغات، ذیل «جام خالی دادن»، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۱۴]
سیالکوتی مل وارسته لاهوری، مصطلحات الشعرا، ج۱، ص۲۷۹، چاپ سیروس شمیسا، تهران ۱۳۸۰ ش.
و جام گیر و جام پیما که کنایه از شرابخوار است. [۱۱۵]
الیاس بن یوسف نظامی، مخزن الاسرار، ج۱، ص۱۱۴، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۳ش.
[۱۱۶]
الیاس بن یوسف نظامی، شرفنامه، ج۱، ص۴۸۸، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۶ش.
[۱۱۷]
لاله تیک چند بهار، بهار عجم: فرهنگ لغات، ذیل «جام پیما»، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۱۸]
لاله تیک چند بهار، بهار عجم: فرهنگ لغات، ذیل «جام گیر»، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۸۰ ش.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن یمین، دیوان، چاپ حسینعلی باستانی راد، (تهران) ۱۳۶۳ ش. (۲) محمدصاق بن حسین ادیب الممالک، دیوان، چاپ وحید دستگردی، (تهران) ۱۳۱۲ ش. (۳) محمد بن عبدالملک امیر معزّی، کلیات دیوان معزی، چاپ ناصر هیری، تهران ۱۳۶۲ ش. (۴) محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۰ ش. (۵) لاله تیک چند بهار، بهار عجم: فرهنگ لغات، ترکیبات، کنایات و امثال فارسی، چاپ کاظم دزفولیان، تهران ۱۳۸۰ ش. (۶) محمد بن عبدالرزاق جمال الدین اصفهانی، دیوان، چاپ حسن وحید دستگردی، (تهران) ۱۳۲۰ ش. (۷) شمس الدین محمد حافظ، حافظ، چاپ سایه، تهران ۱۳۷۳ ش. (۸) حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده. (۹) بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۷ش. (۱۰) بدیل بن علی خاقانی، مثنوی تحفه العراقین، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۳۳ش. (۱۱) عمر بن ابراهیم خیام، رباعیات خیام (طربخانه)، (تألیف) یار احمد بن حسین رشیدی تبریزی، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۷ش. (۱۲) عمر بن ابراهیم خیام، نوروزنامه: رساله‌ای در منشأ و تاریخ و آداب جشن نوروز، چاپ مجتبی مینوی، تهران ۱۳۸۰ ش. (۱۳) جعفر بن محمد رودکی، رودکی: با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌های دشوار و برخی نکته‌‌های دستوری و ادبی، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۴) مصلح بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۱۵) سلمان بن محمد سلمان ساوجی، کلیات سلمان ساوجی، چاپ مهرداد اوستا، تهران: کتابفروشی زوّار، (بی تا). (۱۶) سیالکوتی مل وارسته لاهوری، مصطلحات الشعرا، چاپ سیروس شمیسا، تهران ۱۳۸۰ ش. (۱۷) محمدعلی صائب، کلیات صائب تبریزی، مقدمه و شرح حال به قلم امیری فیروزکوهی، تهران (۱۳۳۳ش). (۱۸) طالب آملی، کلیات اشعار ملک الشعراء طالب آملی، چاپ طاهری شهاب، (تهران ۱۳۴۶ ش). (۱۹) حسن بن احمد عنصری، دیوان، چاپ یحیی قریب، تهران ۱۳۴۱ ش. (۲۰) قاسم غنی، یادداشت‌های دکترقاسم غنی در حواشیِ دیوان حافظ، به کوشش اسماعیل صارمی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۲۱) محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ ش. (۲۲) علی بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۷۱ ش. (۲۳) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، چاپ برتلس و دیگران، مسکو ۱۹۶۳ـ۱۹۷۱. (۲۴) مجیرالدین بیلقانی، دیوان، چاپ محمدآبادی، تبریز ۱۳۵۸ ش. (۲۵) محمود مدبری، شرح احوال و اشعار شاعران بی دیوان در قرن‌های ۳، ۴، ۵ هجری قمری، تهران ۱۳۷۰ ش. (۲۶) منوچهر مرتضوی، «جام جم»، نشریه دانشکده ادبیات تبریز، دوره ۵، ش ۱ (مهر ـ آذر ۱۳۳۲ الف)، ش ۲ (دی ـ اسفند ۱۳۳۲ ب). (۲۷) مسعودسعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشیدیاسمی، تهران ۱۳۶۲ش. (۲۸) محمد معین، «جام جهان نما»، دانش، سال ۱، ش ۶ (شهریور ۱۳۲۸ش). (۲۹) محمد معین، مجموعه مقالات، به کوشش مهدخت معین، مقاله ۳۵: «آئینه سکندر»، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۷ ش. (۳۰) احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش. (۳۱) سعدالدین بن شمس الدین نزاری قهستانی، متن انتقادی دیوان حکیم نزاری قهستانی، چاپ مظاهر مصفا، ج ۱، تهران ۱۳۷۱ ش. (۳۲) الیاس بن یوسف نظامی، اقبالنامه، یا، خردنامه، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۷ش. (۳۳) الیاس بن یوسف نظامی، شرفنامه، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۶ش. (۳۴) الیاس بن یوسف نظامی، کتاب خسرو و شیرین، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۳۳ش الف. (۳۵) الیاس بن یوسف نظامی، مخزن الاسرار، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۱۳ش. (۳۶) الیاس بن یوسف نظامی، نامه لیلی و مجنون، چاپ وحید دستگردی، (تهران) ۱۳۳۳ش ب. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جام۲»، شماره۴۳۴۴. رده‌های این صفحه : واژه شناسی
|